Hoe het iconificatieproces van een foto (ongeveer) werkt
De onvoorspelbaarheid van een icoon
Fotografieliefhebbers van het eerste uur hebben zichzelf de vraag gesteld: welke wereldberoemde foto’s ken ik? En welke van die foto’s bestempel ik als iconisch? Wacht eens: wat is iconisch eigenlijk? Om met de laatste vraag te beginnen: iconisch betekent zoiets als ‘beeldend van aard’, ‘beeldbepalend’ of ‘een symbool vormend’. Aardig in dit verband: de mens beschikt over het iconische geheugen, ons beeldgeheugen, dat weliswaar een grote capaciteit heeft maar van zeer korte duur is.
Beelden passeren het geestesoog. Iconische foto’s? De maanlanding in 1969, gemaakt door Edwin 'Buzz' Aldrin en waarop zichtbaar een 'wandelende' Neil Armstrong. Of ‘The Kiss’, een foto van Alfred Eisenstaedt op Times Square in New York in het bevrijdingsjaar 1945? Of die andere kus, ‘Kiss by the Hôtel de Ville’, in scène gezet en geschoten in Parijs door Robert Doisneau? Het portret van Che Guevara (1960, Alberto Korda), de tong van Albert Einstein (1951, Arthur Sasse) of Winston Churchill zonder zijn panacee (1941, Yousuf Karsh)? Meer drama dan: Robert Capa die in 1936 ‘De Vallende Soldaat’ fotografeert of Nick Ut die in 1972 ‘Het Napalmmeisje’ voor zijn lens krijgt. Nog heftiger: de executie van Nguyen Van Lem, in 1968 vastgelegd door Eddie Adams. Of misschien wel – hoe decadent – ‘Sie Komen!’ (1981), de spetterende foto van vier Deutsche Damen van Helmut Newton?
‘Het Napalmmeisje’ (Nick Ut, 1972).
‘De Vallende Soldaat’ (Robert Capa, 1936).
Keuze genoeg. Bij het opsommen van bovenstaande foto’s tekent zich een gemene deler af: het jaartal. Of beter, de foto’s zijn decennia en halve eeuwen geleden tot stand gekomen. Dat is natuurlijk niet raar, want om ‘beeldbepalend’ te worden, is tijd nodig. En dat is een eerste voorwaarde: een foto die als iconisch doorgaat, heeft de toets der tijd doorstaan, als een muzieknummer dat met het voorbijtrekken van generaties populair blijft en uitgroeit tot een evergreen. Kijkend naar de foto’s leert ook dat een iconische foto niet per se esthetisch hoeft te zijn of een zekere schoonheid moet hebben. Wel doen ze wat met de zintuigen – een eigenschap van alle grote kunst. Een goede foto beroert, maakt indruk, verandert je waarneming, zo je wilt. Je blik is na het zien van de foto in kwestie voor altijd beïnvloedt.
Nogmaals, waarom groeit de ene foto wel uit tot een icoon en de andere niet? Inhoudelijk – in de zin dat het onderwerp schijnbaar niet uitmaakt - valt er weinig over te zeggen. Wat je wel kan zeggen, is dat er een iconische foto ‘profiteert’ van een combinatie van factoren. De geschiedenis van de fotografie mag dan aan het licht brengen dat een icoon zich niet laat voorspellen, er zijn wel ingrediënten nodig die de mate van waarschijnlijkheid toe laten nemen dat een beeld doordringt tot het collectieve geheugen.
Die ingrediënten (of combinatie van een van de volgende vijf factoren) zijn:
Eenvoud
Een aspect van een iconische foto is eenvoud. Veel iconische beelden zijn rechttoe rechtaan en geven een directe helderheid prijs. Hieraan gekoppeld is symboliek: bij het zien van het beeld springt onmiddellijk de symboliek in het oog.
Een goed voorbeeld is de foto die Jeff Widener in 1989 in een straat bij het Plein van de Hemelse Vrede in Peking (Beijing) maakte. Te zien is een demonstrant – hij heeft iets weg van een kantoorklerk - die tijdens het studentenprotest in zijn eentje een colonne tanks tot stilstand brengt. De man, die de bijnaam Tank Man kreeg en tot op de dag van vandaag anoniem is gebleven, is het internationaal symbool voor de protesten geworden.
De foto van Jeff Widener uit 1989, waarop is te zien hoe een demonstrant in zijn eentje een colonne tanks tot stilstand brengt.
Timing
Alles valt of staat met timing, zo ook voor de foto die wil uitgroeien tot een icoon. Die ene foto op dat moment doet mogelijk niets, terwijl dezelfde foto op een ander moment een wereld van verschil had gemaakt. Dat gezegd hebbende: je zult het nooit weten. Maar de termen die zich hier opdringen zijn urgentie, actualiteit en duiding.
Een foto die een tijdperk vangt, is het al genoemde beeld waarop Nguyen Ngoc Loan, hoofd van de Zuid-Vietnamese nationale politie, een verdacht Vietcong-lid op straat executeert. Een beeld dat, net als de foto van ‘Het napalmmeisje’, de discussie op gang bracht wat de VS in Vietnam te zoeken had en het moraal om de oorlog te blijven steunen, zwaar op de proef stelde. Genoemde foto’s genieten een iconische status omdat ze bijdroegen aan het afsluiten van een tijdperk, of zo je wilt een nieuw tijdperk inluidden.
De executie van Nguyen Van Lem (Eddie Adams, 1968).
Wat hierbij essentieel is, is de manier waarop belangwekkende en gerenommeerde media het beeld ‘promoten’. Beelden die het tot ons collectief geheugen schopten, prijkten ooit eerst wel op de covers van National Geographic, Time Magazine, Life Magazine of Rolling Stone. Of speelden een hoofdrol in de World Press Photo-competitie die gelet op haar gezag en reputatie van een niet te onderschatten impact op de status van foto’s heeft. Pas dan belandt een beeld op de radar van een miljoenenpubliek, begint te leven en kan de metamorfose ondergaan.
Herhaling
Herhaling heeft hier twee betekenissen. In de eerste plaats in de zin van de kracht van herhaling. Hoe vaker het beeld in media over een lange periode opduikt, hoe groter de kans dat het beeld op enig moment als ‘iconisch’ doorgaat. Met herhaling wordt ook bedoeld dat het beeld, of beter de compositie, zich herhaalt. De ene foto die herinnert aan een andere foto omdat ze een gelijkenis vertonen.
Dat is er bijvoorbeeld aan de hand met de foto van de 17-jarige Sharbat Gula, het Afghaanse meisje met de betoverend groene ogen, in 1980 geschoten door Steve McCurry. Dat beeld ‘herhaalde zich’ in 2010 toen de Zuid-Afrikaanse fotografe Jodi Bieber het portret maakte van de dan 18-jarige Bibi Aisha. Het Afghaans meisje werd zwaar verminkt nadat ze - het zijn de dagen van het Talibanregime - bij haar man (aan wie ze was uitgehuwelijkt) was weggelopen. Wrang is dat het eerste beeld er een vol schoonheid is, terwijl het tweede beeld gruwelijk is (het meisje mist haar neus). Tenminste, op het eerste gezicht. Sharbat Gula’s ogen mogen de kijker dan indringend aankijken, zij stond wel symbool (!) voor de ellende van de Afghaanse Oorlog (1979-1989). Het symbool waarvoor Bibi Aisha staat, mag duidelijk zijn. Overigens maakt Aisha het inmiddels goed; ze onderging succesvol een serie corrigerende operaties, woont nu in de VS bij een adoptiegezin en studeert Engels en wiskunde.
Het portret van Bibi Aisha, het Afghaanse meisje dat zwaar werd verminkt nadat ze bij haar man was weggelopen.
Metaforisch
Dit is een ingewikkelde. Metaforisch betekent zoveel als een enkel beeld dat voor een groter geheel staat. Een foto dat een universele dimensie uitbeeldt. Om dit te illustreren, is het beeld van Barack Obama, dat opdook tijdens diens verkiezingscampagne in 2008, veelzeggend. Iedereen begrijpt dat het beeld verwijst naar het beroemde portret van Che Guevara (1928-1967). Enerzijds het type beeld, met de schaduw en kleuren, maar ook door de manier waarop het uitgedragen werd: als button, op T-shirts. Twee beelden waaruit de hoop op betere tijden spreekt. Het metaforische aspect hier is de image van de verlosser, een Jezus-figuur. Niet voor niets stond onder het beeld van Obama ‘Hope’. Het was trouwens niet de eerste keer dat het beeld van de Boliviaanse vrijheidsstrijder werd gerecycled; het is op ontelbare manier toegepast. Ook dat versterkt het iconische gehalte, net zoals een mythevorming rond de totstandkoming van de foto dat kan doen.
Het portret van Che Guevara (1960, Alberto Korda)
Religieuze verwijzing
De beroemdste religieuze verwijzing is de Piëta, de huilende Maria om het verlies van haar zoon Jezus. Elke foto waarin maar het kleinste element van dat thema zit, kan op bijzondere aandacht rekenen. Dat was het geval met de foto van de huilende vrouw in een dorpje in Algerije (1997). Ze bevindt zich buiten het ziekenhuis waar de slachtoffers liggen van een door het legerregime aangericht bloedbad, onder wie haar eigen zoon. Om die reden gaat de foto door als ‘De Madonna van Bentalha’, naar de naam van het dorpje.
Wat deze Piëta-foto nog krachtiger maakt, is dat de omstandigheden waaronder journalisten destijds werkten ontzettend moeilijk waren. Algerije was het Syrië van nu, en het in de wereld sturen van dit beeld was niet zonder risico voor de maker.
Ook de al eerder aangehaalde foto van The Tank Man bevat een religieuze verwijzing, en wel David tegen Goliath, het Bijbelse verhaal over de kleine, joodse herder David die het opneemt tegen de Filistijnse reus Goliath. Net als David wint ook The Tank Man, klein wint van groot, het individu wint van de staat. Waarbij wel aangetekend dat het begrip van een beeld niet in het beeld zelf bestaat, maar in de kijker. Welke historische kennis heeft de kijker van de situatie, vanuit welke culturele traditie kijkt hij naar het beeld en wat is zijn referentiekader? Een referentie geeft het ‘nieuwe’ beeld immers meer betekenis. De foto’s van de Afghaanse meisjes zijn bijvoorbeeld beelden die door Westerse media in de markt zijn gezet. Het is dus maar de vraag of deze beelden met eeuwigheidswaarde ook een icoonstatus genieten in Azië en Zuid-Amerika. Aantekening: het is nu eenmaal zo dat westerse media een dominante rol spelen en het grootste publiek bereiken.
Dit artikel, geschreven door Cees Visser, is eerder gepubliceerd in DIGIFOTO Pro 1.2018. Je kunt deze editie en voorgaande nummers los bestellen voor €7,95 inclusief verzendkosten (binnen Nederland). Ontvang je onze magazines liever op je deurmat? Neem dan een abonnement.
Lees ook: Lees ook: 'Ik zoek diepgang, verdieping, emotie... Kwetsbaarheid!'
Lees ook: Roger Waleson over conflictfotografie
Lees meer
