Het fisheye-objectief: een wereld in 180 graden

Tekst Dre de Man 

Dit artikel is gepubliceerd in DIGIFOTO Pro 3.2025

Een fisheye is simpel gezegd een objectief waarmee je bijna alles op één foto krijgt: een beeldhoek van ongeveer 180 graden of meer. Met een gewoon objectief kan dat niet. Als je de werkelijkheid zonder vertekening weergeeft dan moet je aan de randen het beeld steeds meer gaan uitrekken om de lijnen recht te houden. Vanaf ca. 100 graden wordt dat heel moeilijk en gaat het er raar uitzien. Wil je toch alles op de foto krijgen, dan moet je naar de randen toe het krom maken. Dat heeft twee voordelen: het midden van het beeld blijft vrij groot, en je krijgt een interessant beeld, dat er heel anders uitziet dan ‘gewone’ ultragroothoekopnamen. In feite is de brandpuntsafstand in het midden van het beeld die van een supergroothoek en wordt deze naar de randen toe steeds kleiner. 

‘Wil je toch alles op de foto krijgen, dan moet je naar de randen toe het krom maken.’ 

Natuurlijk blijft het kwestie van smaak, kijk maar naar de foto gemaakt in Siena tijdens de beroemde Palio op het schelpvormige plein en passend Siënnakleuren. 

Geschiedenis van de fisheye 

Robert W. Wood, hoogleraar in de experimentele fysica aan de Hopkins universiteit, wilde in 1906 graag laten zien hoe wij door de vissen gezien worden. Dat mislukte aanvankelijk. Wood had weliswaar op de bodem van een houten boteremmer een filmcassette gelegd en hem gevuld met water, maar hij was vergeten dat je een positieve lens (of een heel klein gaatje) nodig hebt om een beeld te vormen. In zijn volgende experimenten kreeg hij met een positieve lens en water ervóór wél bruikbare foto’s.  

De breking van het water zorgde voor de enorme hoek; in feite fungeerde het water als een negatieve lens. Een zekere William Bond verving het water en het gaatje door een aan de ene kant vlak en aan de andere kant bolvormige lens. Maar zo’n planoconvexe lens is niet negatief en Bond bereikte maar negentig graden. Hij noemde het een ‘wide lens for cloud recording’ en dat was het ook; zeker geen fisheye.  

Robert Hill was de eerste die echt wetenschappelijk te werk ging. Hij ging uitvoerig in op de verschillende projectiemethoden (daarover straks meer) en gebruikte de opbouw de we ook nu nog kennen: één of meer sterke gekromde negatieve elementen met een vrijwel bolvormige holle achterkant op enige afstand gevold door een vrij gewoon positief optisch systeem dat de lichtstralen verzamelt.  

Hill kreeg ook een patent voor zijn ‘Sky lens’ samen met R & J Beck en dat was het eerste fisheye-patent. In 1932 vraagt het toen gigantische concern AEG een patent aan voor een veel beter fisheye-ontwerp. AEG zou er nauwelijks iets aan verdienen onder meer omdat Zeiss eigen ontwerpen maakte. Maar dat patent van het ontwerp van Hans Schultz zou de basis vormen voor alle volgende fisheyes – maar dan niet in Duitsland maar in Japan.  

Als gevolg van de militaire samenwerking tussen Japan en Duitsland ontwierp Nikon namelijk op basis van dat patent voor het Japanse leger in 1938 de Fisheye-Nikkor 16 mm f/8. Na de oorlog ging AEG wasmachines bouwen en Nikon ging door met het ontwikkelen van objectieven én coatings. Die waren erg belangrijk voor fisheyes, want je maakt er bijna altijd (ook) een tegenlichtopname mee. In maart 1957 produceerde Nikon een ‘Sky-image Recording Camera’ voor de Japanse overheid. Die zou pas drie jaar later op de markt komen, maar toch maakten fotografen van het beroemde Amerikaanse blad ‘Life’ er al in 1957 foto’s mee. Dat werd het voorzichtige begin van de populariteit van de fisheye. Nikon introduceerde in 1962 de Fisheye-Nikkor 8 mm f/8 voor de in 1959 geïntroduceerde reflexcamera Nikon F. Dat was meteen ook het eerste (los verkrijgbare) fisheye-objectief op de markt én de eerste keer dat naam fisheye in het openbaar gebruikt werd. Daarmee verwees Nikon tegelijk naar Wood en naar de vaak bolle ogen van vissen. Diezelfde Nikkor 8mm f/8 Fisheye zou in Stanley Kubricks beroemde film 2001 A Space Odyssey het oog worden van de moordende computer HAL.  

Nikon zou decennialang vrijwel als enige werken aan voor de verdere ontwikkeling van de fisheye. Terwijl andere fabrikanten hooguit één à twee fisheyes maakten,  stonden er in een Nikon-folder van 1973 maar liefst vijf (van de in totaal 39 objectieven). Daar waren dan heel speciale fisheyes bij met beeldhoek van 220 en 230 graden en een fisheye met orthografische projectie die overal in het beeld dezelfde helderheid had, er was dus helemaal géén lichtafval. Dat objectief was speciaal ontwikkeld voor een grote Antarctica-expeditie. 

‘In Kubricks ‘2001: A Space Odyssey’ werd de Nikkor Fisheye het oog van de moordende computer HAL.’ 

Waar Nikon vaak op verzoek van wetenschappers de grenzen van het optisch mogelijke opzocht, deed het onder amateurfotografen populaire cameramerk Ashai Pentax het omgekeerde. Het startte in 1963 met de productie van de 18mm f/11 Fish-Eye Takumar. Hij was gebaseerd op het allereerste fisheye-patent van Hill en had een navenant slechte afbeeldingskwaliteit: bij f/11 was er niets scherp! Eigenlijk was het een heel gewone fisheye, maar dan met een brandpuntsafstand die dubbel zo groot was. Het was de eerste beeldvullende, ook wel diagonale, fisheye. De recensies waren niet goed en de beeldvullende fisheye zou pas populair worden in combinatie met de retrofocusconstructie voor fisheyes die (alweer) Nikon in 1970 als eerste met de 8mm f/2.8 introduceerde. Daardoor werd de afstand tussen objectief en film vergroot, zodat de spiegel van de reflexcamera’s niet opgeklapt hoeft te worden.  

Vanaf 1973 boden meer merken compacte beeldvullende oftewel formaatvullende fisheyes aan waarmee je een gewoon zoekerbeeld had. Dat type fisheye zou heel populair worden. Daarnaast waren er ook nog steeds circulaire fisheyes, maar het belang daarvan voor met name de meteorologie nam sterk af door de opkomst van de weersatellieten. Voor één toepassing bleven ze echter nog steeds populair. 

Fisheyes en populaire cultuur 

Na de foto’s in Life in 1957 van onder meer een Senaatszitting en een polsstokspringer duurde het niet lang totdat fisheyes ook gebruikt werden om er popgroepen mee te fotograferen. De sterke beeldvervorming paste goed bij het door marketing opgeroepen beeldverruimende beeld van popmuziek. Bovendien waren de (nog steeds) cirkelvormige beelden ideaal voor combinatie met de vierkante platenhoes. Dat begon al bij de Beatles maar ging door tot punkrock-, hiphop- en skateboardvideo’s, deels gemaakt met actioncamera’s. Ook tegenwoordig worden fisheyes nog ingezet voor videoclips. Bij de video’s worden dan weer vooral beeldvullende fisheyes gebruikt.  

Fisheyes zijn natuurlijk niet alleen geschikt voor het maken van foto’s van popgroepen. Je kunt ze ook goed gebruiken voor het fotograferen van steden, architectuur en industriële installaties. Uiteraard ook in alle situaties waarin je weinig ruimte hebt waarin en uiteraard als je een bijzonder perspectief nodig hebt. In het algemeen kun je zeggen dat je een fisheye minder vaak gebruikt dan een ander objectief, maar er zijn foto’s die je alleen met een fisheye kunt maken. Net als bij een supergroothoek moet je wel goed op de compositie letten: een heel kleine verandering van standpunt heeft al grote consequenties en je hebt wel heel veel lijnen en vlakken om op te letten.  

Camera Nikon D800E | Objectief AF-S FishEye Nikkor 8-15mm f/3.5-4.5E ED @ 8mm | Sluitertijd 1/320s | Diafragma f/8

Camera Nikon D800E | Objectief AF-S FishEye Nikkor 8-15mm f/3.5-4.5E ED @ 8mm | Sluitertijd 1/320s | Diafragma f/8

Wat is een fisheye niet? 

Wat een fisheye niet is: een groothoek met veel vertekening. Het is zelfs zo dat wanneer je een fisheye voor fullframe op een APS-C-camera gebruikt, het geen fisheye meer is. Net zoals een standaardobjectief voor fullframe op APS-C een lichte tele wordt, verandert een (beeldvullende) fisheye dan in een groothoek met te veel vertekening. 

Wat is een fisheye ook niet: een vervanging voor een supergroothoek. Uiteraard kun je met de vertekeningscorrectie met je fotobewerkingsprogramma van een fisheye-foto weer een gewone foto maken. Maar wanneer je een foto plaatselijk tien of meer keer uitrekt, krijg je natuurlijk een zeer slechte beeldkwaliteit. Daar komt nog bij dat een fisheye in de uiterste hoeken (die nu gewone hoeken worden) niet de beste kwaliteit biedt. 

‘De beeldvervorming van fisheyes paste perfect bij het beeldverruimende beeld van popmuziek.’

Projectie

Als je de aardbol op een kaart wil weergeven, moet je een projectie toepassen om van de bol een rechthoek te maken. Bij de weergave door een fisheye met een hoek van 180 graden op een beeldsensor, gebeurt in feite hetzelfde. Net als bij de weergave van de aarde, zijn daarvoor verschillende projectiemethoden. Ze verschillen in de mate waarin het beeld naar de randen toe kleiner wordt. Verreweg de meest populaire methode is die waarbij het beeld naar de randen toe snel kleiner wordt, is de equisolid methode. Bij stereografische projectie (beetje verwarrende naam) is dat niet zo en de brandpuntsafstand is dan ook bijna anderhalf keer kleiner. Tenslotte: de weergave van een fisheye wordt wel als onnatuurlijk gezien, maar is dat juist niet: onze ogen zijn ook fisheyes, alleen zetten onze hersenen het beeld om in een min of meer rectalineair beeld. Dat is iets wat we geleerd hebben; een baby ziet de wereld de eerste dagen bol en ondersteboven. Maar wanneer je een fisheyefoto vlak voor je neus houdt, ziet de wereld er heel gewoon uit.  

180, 270 en 360 graden andere toepassingen 

Nikon heeft twee fisheyes met een beeldhoek van 220 graden ontwikkeld en één met een beeldhoek van 230 graden. Datzelfde patent maakt het ook mogelijk een  fisheye van 270 graden te ontwerpen. Maar dat soort fisheyes zijn groot en extreem duur, ook al omdat er maar weinig klanten voor zijn. In het geval van de 230-gradenfisheye waren het er drie. De formaatvullende fisheyes van 180 graden zijn een stuk goedkoper. Toch zijn er ook goedkope fisheyes waarmee je zelfs het dubbele van 180, dus 360 graden bereikt. Dat is dan wel met een truc: het zijn action cams die met twee fisheye-objectieven van (vaak net iets meer dan) 180 graden werken en dan die twee beelden samenvoegen, stitchen. Die behandelen we uitvoerig in het artikel over 360-gradencamera’s verderop.

Soorten, maten en kwaliteit 

Er zijn zoals we gezien hebben in grote lijnen twee soorten: beeldvullende fisheyes (ook wel diagonale fisheyes) en fisheyes die een cirkelvormig beeld produceren (ook wel circulaire fisheyes). Maar dat is dan weer afhankelijk van je beeldformaat. Je moet dus oppassen wanneer je een fisheye koopt: als de brandpuntsafstand te lang is voor je camera, dan heb je geen fisheye maar een groothoek met ene enorme vertekening. En is de brandpuntsafstand te kort dan kan de cirkel te klein zijn voor je beeldformaat. Daartussenin heb je ook nog de situatie dat de cirkel juist te groot is voor het beeldformaat, maar weer te klein voor een beeldvullend beeld. Dat kan dan weer komen door de brandpuntsafstand, maar soms ook door de zonnekap. Dan is de zwarte rand dus niet cirkelvormig, maar heeft een andere vorm. Soms kun je die zonnekap er weer afschroeven en een moedige enkeling zaagt de zonnekap er gewoon af.

Door de verschillende projecties is de brandpuntsafstand ook niet altijd een goede indicatie. Afgezien daarvan geven sommige fabrikanten de brandpuntsafstand en zelfs de projectiemethode niet juist op omdat ze denken dat ze dan beter verkopen. Verder is de eindcontrole niet altijd goed en worden geretourneerde exemplaren via andere kanalen weer opnieuw aangeboden. Allemaal redenen om zo’n fisheye via een fotowinkel in Nederland te kopen. Fisheyes voor fullframe zijn tegenwoordig schaars. Canon heeft wel een dubbele fisheye uitgracht, die voor het maken van VR-films bedoeld is, maar dat is een fisheye die alleen voor die toepassing geschikt is. Sigma heeft wel recent een 15mm f/1,4 fisheye uitgebracht, maar die is behoorlijk duur en groot en vooral: alleen maar verkrijgbaar in Sony E- en L-vatting. Alweer: het is heel goed oppassen als je zoekt en aan te raden om een fisheye ook even op een camera uit te proberen. De fisheyes van de cameramerken zijn vergeleken met die van de startups nog steeds superieur, vooral als het gaat om de coating en de kwaliteitscontrole. Helaas zijn ze vaak alleen nog tweedehands verkrijgbaar.

Conclusie 

Fisheyes hebben een uiterst interessante geschiedenis. De populariteit ervan is afgenomen toen de eerste digitale DSLR’s populair werden, want die hadden allemaal een APS-C-sensor en in het begin waren daar geen fisheyes voor. Nu zijn ze weer in opkomst, vooral dankzij de Chinese startups. Fisheyes zijn niet voor elke situatie geschikt maar er zijn soms heel bijzondere foto’s mee te maken die met geen enkel ander objectief mogelijk zijn.

Lees hier ook de review van de Insta 360 X5