FAKE! Vroege fotomontages in Rijksmuseum
Beeld - 'Onthoofding', F.M, Hotchkiss, ca. 1880-1900. Aankoop 2025
Een man die zijn eigen hoofd op een kruiwagen vervoert. Dubbele portretten waarin één persoon zichzelf aankijkt. Al vrijwel direct na de uitvinding van de fotografie bleek het medium verrassend kneedbaar. In het voorjaar van 2026 laat het Rijksmuseum zien hoe fotografen tussen 1860 en 1940 al experimenteerden met fotomontages en collages – lang voordat digitale beeldbewerking bestond.
Vroege fotomanipulatie tussen spel en ernst
Met de tentoonstelling FAKE! Vroege fotocollages en fotomontages presenteert het Rijksmuseum meer dan vijftig historische voorbeelden uit de eigen collectie. De expositie volgt de ontwikkeling van fotomanipulatie vanaf het ontstaan van de fotografie tot aan de Tweede Wereldoorlog en laat zien welke artistieke, speelse en politieke motieven hieraan ten grondslag lagen.
Veel van de werken tonen absurde, humoristische of onmogelijke scènes. Toch was de grens tussen fictie en werkelijkheid ook toen al niet altijd even scherp afgebakend.
“Veel fotocollages en fotomontages laten onmogelijke scènes zien, maar ook toen al was het soms moeilijk te onderscheiden wat echt was en wat niet.” - Hans Rooseboom, conservator fotografie
Knippen, plakken en technische trucs
De periode 1860–1940 was een tijd van intensief experimenteren. Fotografen onderzochten niet alleen het knippen en samenvoegen van foto’s, maar speelden ook met de technische mogelijkheden van het medium zelf. Een populaire techniek was het dubbel belichten van één glasplaat, waardoor dezelfde persoon twee keer in één beeld kon verschijnen.
Bij deze methode werd eerst één helft van de plaat belicht. Daarna verplaatste het model zich, nam een andere houding aan en werd de tweede helft belicht. Het resultaat was vaak een speelse beeldgrap, maar soms werd deze techniek ingezet voor serieuze of zelfs confronterende beelden.
Onze ganzen naar de markt brengen, Martin Post Card Company, 1908. Aankoop 2019
Fotomontage als politiek instrument
Naast humor en visuele verwondering speelde fotomontage ook een belangrijke rol in politieke beeldtaal. Overdrijving, vervreemding en scherpe combinaties van beelden bleken krachtige middelen voor maatschappijkritiek.
Een sleutelfiguur binnen dit genre is John Heartfield (pseudoniem van Helmut Herzfeld, 1891–1968). Zijn fotomontages, waarin hij fel stelling nam tegen het naziregime van Adolf Hitler, zijn in de tentoonstelling vertegenwoordigd en tonen hoe fotografie ook een uitgesproken politiek wapen kon zijn.
Tussen waarheid en verbeelding
FAKE! laat zien dat manipulatie geen bijverschijnsel is van fotografie, maar er vanaf het begin onlosmakelijk mee verbonden was. De tentoonstelling plaatst vroege fotomontages in een bredere context van beeldvorming, geloofwaardigheid en interpretatie – thema’s die vandaag de dag, in het tijdperk van AI en digitale beeldbewerking, opnieuw zeer actueel zijn.
Voor fotografen en visuele makers vormt de expositie daarmee niet alleen een historisch overzicht, maar ook een spiegel voor hedendaagse beeldpraktijken.
De grootste maiskolf ooit, W.H. Martin (fotograaf), The North American Post Card Co. (uitgever), 1908. Aankoop 2018
Praktische informatie
Tentoonstelling: FAKE! Vroege fotocollages en fotomontages
Locatie: Rijksmuseum, Amsterdam
Periode: 6 februari t/m 25 mei 2026
Zaal: Fotogalerij
Toegang: Regulier museumticket
Collectie: Rijksmuseum (eigen collectie)
De fotografiecollectie van het Rijksmuseum is mede tot stand gekomen dankzij de steun van partners, particuliere en institutionele begunstigers.
Slotgedachte
FAKE! toont dat fotografie nooit een neutrale registratie van de werkelijkheid is geweest. Al vanaf het begin speelden fotografen met illusie, misleiding en verbeelding. Voor hedendaagse fotografen en beeldmakers biedt deze tentoonstelling waardevolle inzichten in de oorsprong van beeldmanipulatie – én inspiratie om kritisch te blijven kijken naar wat een foto werkelijk vertelt.
Lees meer
