Post-fotografie in het tijdperk van AI-beelden

Wat is Post-Fotografie?

De term post-fotografie werd begin jaren 2010 geïntroduceerd en vooral bekend gemaakt door de Spaanse kunstenaar en theoreticus Joan Fontcuberta in zijn essays en kunstprojecten. De term verwijst naar hoe digitale manipulatie de grens tussen fotografie en beeldende kunst doet vervagen. Waar fotografie vroeger ging over het vastleggen van de werkelijkheid, richt post-fotografie zich op het creëren van beelden die niet noodzakelijk ooit hebben bestaan.

Vandaag de dag is de term relevanter dan ooit. Dankzij AI is het mogelijk om in enkele seconden overtuigende beelden te genereren van gebeurtenissen en personen die nooit hebben bestaan – en ook nooit kónden bestaan.

Kunstenaars zoals de eerder genoemde Joan Fontcuberta en Hito Steyerl wezen al vroeg op deze verschuiving. Zij zien fotografie niet langer als spiegel van de werkelijkheid, maar als een taal waarin fictie en realiteit door elkaar heen lopen.

Van Chemisch naar Digitaal en verder

Fotografie begon ooit als een chemisch proces waarbij licht een met chemicaliën gecoat oppervlak belichtte. Het meest herkenbare voorbeeld hiervan zijn de filmrolletjes, die vandaag de dag nog steeds door liefhebbers worden gebruikt. De overgang naar digitale camera’s betekende een enorme ontwikkeling, maar het principe bleef hetzelfde: een lens die licht opvangt en vastlegt.

AI-beeldgeneratie werkt fundamenteel anders. Zonder lens, zonder sensor – het beeld wordt volledig geconstrueerd uit data en algoritmes. Dit zorgt voor een disruptie in de fotografie die mogelijk nog ingrijpender is dan de overstap van analoog naar digitaal.

AI en Beeldgeneratie

Tegenwoordig bestaan er talloze beeldgeneratietools zoals MidJourney, DALL·E en Stable Diffusion. Deze tools kunnen in een handomdraai bestaand werk transformeren via algoritmische bewerkingen, of volledig nieuwe scènes creëren op basis van tekst of andere input.

Voorbeelden hiervan zijn overal online te vinden. Zo circuleren er levensechte portretten van zogenoemde ‘mensen’ die in werkelijkheid niet bestaan, maar ook fictieve historische taferelen en alternatieve gebeurtenissen. Kortom: beelden van momenten die nooit hebben plaatsgevonden, maar die toch overtuigend ogen.

Omdat deze beelden zo realistisch zijn, vervaagt de grens tussen vastgelegde werkelijkheid en gecreëerde werkelijkheid. Wanneer mensen een beeld als echt ervaren, kan dit zelfs hun herinnering en perceptie beïnvloeden. Dit doet denken aan het Mandela-effect: collectieve herinneringen die niet overeenkomen met de feiten, maar die in dit geval worden versterkt door AI-gegenereerde beelden.

De Status van Authentiek Beeld

Wat is dan nog de waarde van fotografische beelden? Vooral binnen de journalistiek is de waarde van authentieke foto’s onschatbaar. Foto’s worden gebruikt als bewijs van gebeurtenissen in conflictgebieden en bij maatschappelijke ontwikkelingen.

Juist daarom is het van groot belang dat duidelijk wordt gemaakt welke beelden écht zijn. Dit kan bijvoorbeeld met digitale watermerken of door het gebruik van metadata die aangeeft waar, wanneer en met welk apparaat een foto is gemaakt. Zulke technieken worden steeds belangrijker om authenticiteit te waarborgen.

Kunst en Creativiteit

Post-fotografie wordt vooral omarmd door kunstenaars die de kansen zien van nieuwe technologische ontwikkelingen. Dankzij de toegankelijkheid van zowel AI-generatie als bewerkingsprogramma’s vervagen de klassieke grenzen tussen fotograaf, illustrator en programmeur. Makers dragen meerdere petten tegelijk – samen met de algoritmes waarmee ze werken.

Voorbeelden hiervan zijn fotoprojecten waarin AI historische figuren in hedendaagse settings plaatst, of series waarin echte foto’s en AI-beelden bewust worden gemengd zodat de kijker moet raden wat echt is en wat niet. Ook kunstenaars die selfies omzetten in fictieve avatars of verzonnen paspoortfoto’s maken, spelen met die grens tussen nep en echt.

Kritiek en Discussie

De wereld van post-fotografie is niet alleen rozengeur en maneschijn. Er is veel kritiek, met name rondom auteursrechten en portretrechten. Daarnaast speelt het gevaar van desinformatie: technieken zoals deepfakes worden niet alleen gebruikt voor kunst, maar ook om nepnieuws te verspreiden.

Tegelijkertijd biedt post-fotografie ook bevrijding. Omdat het werk losstaat van de realiteit, krijgen makers meer vrijheid om hun verbeelding de vrije loop te laten. Ze kunnen werelden en scenario’s creëren die anders alleen in hun hoofd zouden bestaan.

Toekomstscenario’s

Fotografie zal waarschijnlijk blijven bestaan, maar de rol ervan verandert. Het zou kunnen dat fotografie een nostalgische kunstvorm wordt, vergelijkbaar met analoge film of vinylplaten. Tegelijk ontstaan nieuwe beroepsrollen zoals AI-beeldcurator en authenticiteitscontroleur – taken die vroeger vaak door de fotograaf zelf werden uitgevoerd.

Filosofisch gezien draaide fotografie altijd al om interpretatie. Een foto wordt nooit volledig objectief ervaren: de kijker legt er altijd zijn eigen betekenis en associaties in. In dat licht is de waarheid in fotografie relatief. Het medium toont een fragment van de werkelijkheid, maar hoe dat fragment wordt begrepen hangt sterk af van context, framing en persoonlijke beleving.

Een verschuiving, geen einde

Post-fotografie betekent geen einde van fotografie, maar een verschuiving en verandering – net zoals de overstap van analoog naar digitaal ooit was. De essentie van beeld blijft hetzelfde: verhalen vertellen, emoties oproepen en verbinding zoeken. Of een beeld nu ‘echt’ is of niet, maakt daarin steeds minder verschil.